Budynek przy placu Jana III Sobieskiego /dawnego Moltkeplatz/ to jeden z najbardziej charakterystycznych gmachów w Bytomiu, którego powstanie było nie tylko dowodem na ogromne znaczenie naszego miasta w okresie międzywojennym w Niemczech, ale również stanowiło odpowiedź na powstanie w Katowicach polskiego Muzeum Śląskiego. Budynek, który dzisiaj jest siedzibą jednego z najważniejszych w Polsce obiektów kulturalnych - Muzeum Górnośląskiego - pierwotnie był siedzibą aż trzech gmachów - Miejskiej Kasy Oszczędności, Biblioteki Miejskiej oraz Górnośląskiego Muzeum Krajowego. Od 6 grudnia 2022 roku decyzją Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach, budynek Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu przy pl. Jana III Sobieskiego został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego.
Jak czytamy w decyzji Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach:
„Oszczędna bryła budynku, składająca się z dwóch skrzydeł połączonych przewiązką, jest wyrazem umiejętnego operowania prostymi formami architektonicznymi i kontrastami materiałów. Na uwagę zasługuje fasada gmachu wystawowego - żelbetowa kratownica, oparta na siatce rastra, z wycofanymi dwiema dolnymi kondygnacjami, co pozwoliło na stworzenie podcieni i wykorzystanie szkieletu w charakterze monumentalnego portyku filarowego. Żelbetowa konstrukcja kontrastuje z gładkim pasem ceglanej ściany i kubicznymi, przenikającymi się bryłami, z których składa się budynek. Architekt zróżnicował płaszczyzny elewacji minimalnymi środkami, takimi jak poziomo biegnące pasy okien, podkreślone przez delikatne gzymsy, czy wyartykułowanie kondygnacji przyziemia skrzydła administracyjnego za pomocą ceglanych szczypanek. Równie prostym zabiegiem jest zróżnicowanie elewacji przewiązki poprzez pionowe układanie cegieł klinkierowych.”
Ponadto Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach w decyzji z 6 grudnia 2022 roku zwraca także uwagę na oryginalny wystrój wnętrz obiektu, zachowaną bryłę, rzut i wygląd elewacji, w tym między innymi na uwagę zwraca eliptyczna klatka schodowa części ekspozycyjnej, zaś sam gmach Muzeum Górnośląskiego jest częścią przemyślanej koncepcji zabudowy placu, która niestety nie została zrealizowana w całości, a wraz z przyległymi budynkami tworzy spójne i przestronne wnętrzne urbanistyczne, skomunikowane z ul. Wojciecha Korfantego za pomocą przejazdu pod przewiązką.
O historii Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu
Historia modernistycznego budynku przy pl. Jana III Sobieskiego rozpoczęła się 13 czerwca 1928 roku, kiedy zatwierdzony został projekt budynku, a Rady Miejska 3 lipca 1928 roku uchwaliła zgodę na jego realizację. Już rok później, 18 czerwca 1929 roku przy udziale władz miejskich, wmurowany został kamień węgielny pod nowy obiekt, który zaprojektował Miejski Radca Budowlany Albert Stütz oraz architekt Herbert Hettler. Budynek, którego kubatura ostatecznie wyniosła prawie 54 tys. m3, a jego koszty wyniosły ponad 1,4 mln marek, pomieścił nie tylko siedzibę Miejskiej Kasy Oszczędności /Stadtsparkasse/, Biblioteki Miejskiej /Stadtbücherei/ z czytelniami dla dorosłych i dzieci oraz biblioteką dla młodzieży, ale również Górnośląskiego Muzeum Krajowego /Oberschlesisches Landesmuseum/.
Warto podkreślić, że decyzja o budowie obiektu była odpowiedzią na powstałe znajdujących się po polskiej stronie w Katowicach Muzeum Śląskie, a tym samym miała ona nie tylko podłoże kulturalno - społeczne, ale również polityczne. W gmachu, którego budowa trwała w czasach wielkiego światowego kryzysu, pomieszczenia dla Miejskiej Kasy Oszczędności oddano 25 sierpnia 1930 roku, a siedziba Stadtsparkasse wykorzystywała pomieszczenia w piwnicy i przyziemiu, gdzie znalazły się m.in.: skarbiec, archiwum, biura, siedziba dyrekcji czy sala posiedzeń.
Z kolei w Bibliotece Miejskiej funkcjonowała czytelnia ogólna i czasopism, wypożyczalnia, czytelnia dla dzieci, biblioteka młodzieżowa, zaś poza Biblioteką Miejską również Państwowa Poradnia Biblioteczna Prowincji Górnośląskiej, Urząd Oświaty Ludowej oraz Uniwersytet Ludowy. Odnosząc się zaś do nowej siedziby muzeum, którego początki sięgały 1910 roku, zbiory rozmieszczone w kilku miejscach zaczęto tutaj przenosić w 1931 roku, a oficjalne otwarcie Górnośląskiego Muzeum Krajowego miało miejsce 24 października 1932 roku. Funkcjonowało w nim wówczas pięć działów: Dziejów Pierwotnych i Prehistorii, Etnografii i Historii Miasta, Sztuki, Przyrody oraz Etnologii. Ponadto funkcjonowała tutaj również Archeologiczna Pracownia Konserwatorska, Biblioteka Muzealna, Referat ds Ochrony Przyrody i filia Urzędu Ochrony Zabytków Archeologicznych.
Warto dodać, że nad obiektem, który zarządzany i utrzymywany był przez miasto, pieczę od kwietnia 1937 roku przejęła prowincja górnośląska, jednak gmach pozostał nadal własnością miasta. Istotne zmiany zaszły w Muzeum po II wojnie światowej, kiedy Bytom znalazł się w granicach Polski. Wówczas dzięki pracom zabezpieczającym, ale również rewindykacyjnym udało się nie tylko uratować, ale także odzyskać część kolekcji bytomskich i katowickich - po zlikwidowanym w 1939 roku przez Niemców Muzeum Śląskim - co umożliwiło reaktywowanie placówki muzealnej w Bytomiu. To właśnie w Muzeum Śląskim w Bytomiu już 10 maja 1946 roku zorganizowano wystawę poświęconą historii powstań śląskich, a w kolejnych latach rozszerzano zakres działalności muzeum, które w 1950 roku przyjęło - istniejącą do dziś nazwę - Muzeum Górnośląskie.
Dzisiaj w tej placówce muzealnej funkcjonuje 5 działów: Archeologii, Etnografii, Historii, Przyrody i Sztuki oraz działy pomocnicze, a olbrzymie zbiory oraz specjalistyczna biblioteka, w której znajduje się około 61 tys. woluminów, podkreślają rangę Muzeum Górnośląskiego, jako jednej z najważniejszych instytucji kulturalnych w regionie i kraju.
Ciekawostką jest fakt, że w 2020 roku z okazji 110. rocznicy działalności Muzeum w Bytomiu, wydobyto na światło dzienne kamień węgielny, wmurowany w 1929 roku. Po wydobyciu granitowego kamienia z datą „1929”, okazało się, że umieszczona w nim jest metalowa tuba tzw. kapsuła czasu wmurowana 18 czerwca 1929 roku przy udziale władz miejskich.
W kapsule czasu oprócz aktu erekcyjnego podpisanego przez uczestników uroczystości, pracownicy Muzeum Górnośląskiego znaleźli aktualne wydania gazet, dokumenty dotyczące działalności Miejskiej Kasy Oszczędności, zestaw obiegowych monet, plan Bytomia, wykaz członków Rady Miejskiej i Zarządu Miasta Bytomia, a także wykazy aktualnych cen materiałów budowlanych i produktów spożywczych.
