Zdobione jajko wielkanocne nazywamy dzisiaj zwyczajowo „pisanką”. Wyraz ten wywodzi się od jednej z tradycyjnych technik zdobienia jajka - batikowej, w której rozgrzany wojsk nanoszony jest na powierzchnię jajka specjalnym pisakiem, a czynność tę nazywano „pisaniem”. Stąd słowo „pisanka”. Z biegiem lat zaczęto tak określać każde zdobione jajko wielkanocne, niezależnie od techniki. Należy jednak pamiętać, że obok tej nazwy funkcjonują określenia szczegółowe, związane z konkretną techniką: „drapanka”, „oklejanka”, „naklejanka” oraz „kraszanka” (od słowa „krasić”, czyli „zdobić”). Na Górnym Śląsku nazwa „kraszanka” została przekształcona przez dialekt regionalny i stąd mamy właśnie górnośląskie „kroszonki”, których wystawę online możemy podziwiać w Muzeum Górnośląskim.
„Górnośląskie kroszonki”
Konkurs „Górnośląskie kroszonki” organizowany jest przez Muzeum Górnośląskie w Bytomiu od wielu lat. Wówczas możemy podziwiać kroszonki wykonane przez mistrzów tego rzemiosła, a wystawie zwykle towarzyszy konkurs dla kroszonkarzy, który w tym roku został odwołany z powodu ograniczeń, spowodowanych pandemią koronawirusa.
Na ekspozycji, która co roku cieszy się dużą frekwencją, obfitość wzorów i kolorów przyprawia o zawrót głowy, a samo wykonanie przywołuje na myśl dzieła mistrzów pędzla. Na wystawie „Górnośląskie kroszonki 2012-2021”, którą można oglądać w Muzeum Górnośląskim od 19 marca br., eksponowanych jest 400 kroszonek przygotowanych przez 72 twórców. Nagrodzone w ostatnich ośmiu edycjach konkursu arcydzieła wykonane zostały w czterech kategoriach: rytowniczej, batikowej, innymi tradycyjnymi technikami, a także nowatorskimi zdobieniami. W związku z obostrzeniami obowiązującymi do 9 kwietnia, wystawę będzie można „zwiedzić” online, wchodząc na muzealny profil na Facebooku Muzeum Górnośląskiego
Arcydzieła rzemieślnictwa
Na ekspozycji Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu można prześledzić różne metody zdobienia jajek. Na uwagę niewątpliwie zasługują „koronkowe” wydmuszki wykonane narzędziami z wiertłem. Ażurowe wzory wykonane na tak kruchym materiale jakim jest skorupka jajka, są dowodem na mistrzowskie opanowanie tej nowatorskiej techniki. Na wystawie „Górnośląskie kroszonki 2012- 2021” najwięcej eksponowanych jest jednak pisanek wykonanych tradycyjnymi metodami. Wśród nich zachwyt misternymi drobnymi kompozycjami wzbudzają te, wykonane techniką rytowniczą. - Polega ona na wyskrobywaniu przy pomocy specjalnego ostrego narzędzia wzorów na ufarbowanym jajku. W celu osiągnięcia najlepszego efektu używa się jaj o białej skorupie, coraz częściej też wykonuje się ją na wydmuszce. Technika ta popularna jest w wielu regionach, a kroszonki śląskie należą do najmisterniejszych - mówi Anna Grabińska- Szczęśniak, z Działu Etnografii Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, kuratorka wystawy „Górnośląskie kroszonki 2012- 2021”.
W gablotach eksponowane są także kroszonki, wykonane metodą batikową, która uznawana jest za najtrudniejszą metodę zdobienia jajek. - Technika ta polega na nanoszeniu wzorów na powierzchnię jajka specjalnie wykonanym pisakiem zanurzanym w roztopionym wosku. Następnie jajko wkłada się do barwnika. Miejsca zamalowane woskiem pozostają niezabarwione. Pomalowane i ufarbowane jajko podgrzewa się nad płomieniem i ściera się wosk. Chcąc uzyskać jajko wielobarwne, czynność barwienia i malowania woskiem należy powtarzać wielokrotnie - dodaje Anna Grabińska- Szczęśniak.
Zygzakowate pasy, koła układające się w fantazyjne wzory to domena mistrzów kroszonkarzy, którzy tworzą misterne kompozycje ze rdzenia sitowia. - Wydmuszki okleja się rdzeniem sitowia, które najlepiej zbierać od sierpnia do października. Rdzeń z rośliny można wybrać dzień po zbiorach lub po dłuższym czasie, namaczając sitowie dopiero przed użyciem. Nawilżony rdzeń, który staje się bardzo plastyczny, formuje się w różne wzory i nakleja na jajko, używając kleju z mąki żytniej i wody - podkreśla kurator wystawy Anna Grabińska- Szczęśniak.
Najstarsze pisanki mają 5 tys. lat!
Warto podkreślić, że zwyczaj malowania jaj narodził się na terenie sumeryjskiej Mezopotamii, skąd pochodzą najstarsze pisanki liczące ponad 5000 lat. W starożytności rozpowszechnił się on na całym obszarze śródziemnomorskim. Pisanki nieco późniejsze pochodzą z Egiptu, Persji i Rzymu. Do Europy zwyczaj zdobienia jaj przynieśli prawdopodobnie Persowie. Najstarsze pisanki na ziemiach polskich sięgają końca X wieku, a odkryte zostały podczas wykopalisk na Ostrówku w Opolu i w okolicach Wrocławia.
Wystawa „Górnośląskie kroszonki 2012- 2021” w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu będzie czynna do 18 kwietnia (do 9 kwietnia br. muzea pozostają nieczynne).
