W 2021 roku Muzeum Górnośląskie w Bytomiu finalizuje dwa bardzo ważne projekty związane z dziedzictwem żydowskim, odnoszącym się do wątków lokalnych, ale również perspektywy ogólnopolskiej oraz europejskiej. Pierwszy projekt „Ślad pokoleń. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu” obejmuje wystawę, film dokumentalny wraz z towarzyszącą jej publikacją oraz liczne działania edukacyjne. Od 5 listopada w Muzeum Górnośląskim dostępna jest już unikatowa wystawa, prezentująca pamiątki związane z żydowską obyczajowością i historią bytomskiej gminy żydowskiej, a teraz bytomska placówka muzealna udostępniła zdjęcia z wystawy, publikację poświęconą bytomskim Żydom, materiały edukacyjne oraz podcasty historyczne, które można odsłuchać na stronie www.muzeum.bytom.pl
„Czas - miejsca - ludzie - przedmioty”
W tych czterech słowach zamyka się sens i koncepcja wystawy „Ślad pokoleń. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu”. Historia zbiorowości i losów jednostkowych stanowi w podjętym projekcie punkt wyjścia dla dogłębnej próby ich poznania, poprzez sięganie do kontekstów historycznych, politycznych, kulturoznawczych czy obrzędowych.
Narracja wystawy dotyczy historii gminy żydowskiej w Bytomiu przed - (w czasie trwania wojny) i po wojnie, z uwzględnieniem tak ważnych miejsc jak synagoga i Żydowski Dom Modlitwy. Historia miejsc i ludzi pokazana zostanie przez szereg zachowanych w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu obiektów (artefaktów), które ukażą ciąg związków przyczynowo-skutkowych trwania społeczności żydowskiej w tym miejscu, od czasów największej prosperity miasta poczynając od II połowy XIX wieku, z uwzględnieniem dramatycznych momentów tj. systematyczne wykluczanie Żydów z życia społecznego w latach 30. XX wieku, „Polen-Aktion”, „Noc kryształowa”, wreszcie wybuch II wojny światowej i jej koniec, aż po moment powrotu i ponownego osiedlania się Żydów w Bytomiu - tej nielicznej grupy Żydów niemieckich, ale również Żydów polskich, w dużej mierze przesiedlonych z przedwojennych Kresów Wschodnich II RP.
Wystawa, którą warto zobaczyć
Na wystawie wyeksponowane zostały między innymi: aron ha-kodesz, bima, pulpit kantora, parochet, drobne przedmioty użyteczności codziennej i obrzędowej (pieczątki, świeczniki, mezuzy, tality, lampki pamięci), związane z żydowską obyczajowością i historią bytomskiej gminy żydowskiej oraz, co warte podkreślenia, woluminy z przełomu wieków w językach hebrajskim i jidysz, opatrzone wpisami i pieczęciami własnościowymi, a także notatkami ich właścicieli.
Wystawę uzupełniać będzie w istotny sposób film dokumentalny i publikacja „Dwa światy. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu”, obejmujące te elementy dziedzictwa materialnego i niematerialnego, których z różnych przyczyn nie można zaprezentować na wystawie poprzez zachowane eksponaty.
Warto podkreślić, że na obecnym plac Grunwaldzkim stały synagogi - wielka i mała, jak również Żydowski Dom Modlitwy na rogu, przy ul. Podgórnej, który mieścił się w przedwojennym hotelu „Hamburger Hof”, zaadaptowanym na potrzeby bytomskich Żydów po tym, jak z 9 na 10 listopada 1938 roku podczas Nocy Kryształowej zniszczono bytomskie synagogi. Żydowski Dom Modlitwy z czasem przestał pełnić swoją funkcję, a w latach 90-tych XX wieku przekształcony został w filię Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Katowicach. Z kolei w 2017 roku Muzeum Górnośląskie przejęło wyposażenie Żydowskiego Domu Modlitwy, a jego część właśnie możemy oglądać na wystawie w filii Muzeum Górnośląskiego przy ul. Korfantego.
Motyw wiodący - dwa światy - odnosi się do świata realnego, materialnego, w którym żyjemy i funkcjonujemy oraz świata minionego. Sięgając do wielowątkowej historii miasta obecność przedstawicieli społeczności żydowskiej w społeczno-gospodarczym życiu Bytomia, w szeregach miejskiego establishmentu (jako członków stowarzyszeń i towarzystw, donatorów fundacji stypendialnych i inspiratorów akcji charytatywnych i pomocowych) czy bytomskiego samorządu, wreszcie idąc dalej mimowolnych bohaterów dramatycznych wydarzeń II wojny światowej i asymilacji w nowej, powojennej rzeczywistości, zostanie pokazana w kontekście zachowanych relacji i wspomnień, materiały archiwalne, swoiste „spotkania” z miejscami ważnymi tj. np. cmentarz żydowski, ale też śladami zachowanymi w urbanistyczno-architektonicznej substancji miasta.
Ślad pokoleń. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu
Kiedy można zwiedzać wystawę?
Zwiedzanie wystawy jest możliwe w godzinach otwarcia Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, filia przy ul. Wojciecha Korfantego:
• poniedziałek nieczynne;
• wtorek 10.00-15.30;
• środa 12.00-17.30;
• czwartek 12.00-17.30;
• piątek 10.00-15.30;
• sobota 12.00-16.00;
• niedziela 12.00-17.00.
Warto dodać, że Muzeum Górnośląskie w Bytomiu prezentuje kolekcję książek z biblioteki dawnego Domu Modlitwy Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Bytomiu, przekazanych Muzeum w darze w 2015 roku. Dzięki dofinansowaniu ze środków programu „Kultura cyfrowa” Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego konserwacji i digitalizacji zostało poddanych 220 obiektów (ponad 80 000 skanów), które są publikowane w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej.
Dwuletni projekt o wartości 280 000 zł, którego partnerem jest Biblioteka Śląska, realizowany był od 16 lipca 2018 roku, a zakończenie nastąpiło 31 grudnia 2019 roku. W zbiorze przeważają książki o charakterze religijnym - modlitewniki na poszczególne święta żydowskie, księgi Talmudu, traktaty teologiczne i kabalistyczne czy wydania Tory (Pięcioksięgu) z komentarzami - głównie z drukarni lwowskich, wileńskich, warszawskich i wiedeńskich. Większość posiada pieczęcie i wpisy własnościowe z Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej, uratowane z Holokaustu.
